Przejście z paleolitu dolnego do środkowego w Europie środkowej poza linią Moviusa
Przejście z paleolitu dolnego do środkowego w Europie środkowej poza linią Moviusa
Kierownik projektu: dr hab. Andrzej Wiśniewski prof. UWr
Źródło finansowania: NCN, program OPUS 20, projekt nr 2020/39/B/HS3/02277
Czas realizacji projektu: od 2021-06-24 do 2025-06-23
Opis projektu:
Jedną z najbardziej zagadkowych zmian w historii człowieka zasiedlającego Europę u schyłku plejstocenu środkowego (400-130 tys. lat) jest wprowadzenie bardziej kontrolowanych metod wykonywania narzędzi około 300 tys. lat temu. Archeolodzy uznali, że zmiana ta zakończyła dolny- i zapoczątkowała środkowy paleolit na terytoriach zajmowanych przez ludzi używających do tej pory pięściaków (obszary położone na zachód od Renu), jak i obszarach, gdzie wykorzystywano inne narzedzia, np. odłupkowe lub otoczakowe (Europa środkowa). Granica pomiędzy obiema strefami geograficznymi zyskała nazwę linii Moviusa, który jako jeden z pierwszych dostrzegł to zróżnicowanie.
W badaniach bierze udział międzynarodowy zespół naukowców, reprezentujących oprócz Uniwersytetu Wrocławskiego (Andrzej Wiśniewski, Lisa Schunk), m.in. Institut für Ur- und Frühgeschichte Friedrich-Alexander-Universität Erlangen-Nürnberg, Institute of Geology, Czech Academy of Sciences, the Moravian Museum, Brno, Department of Archaeology, University of Hradec Králové, Instytut Archeologii Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu, Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Nauk Geologicznych Polskiej Akademii Nauk Ośrodek Badawczy w Warszawie oraz Zakład Geochronologii i Badań Izotopowych Środowiska Politechniki Śląskiej w Gliwicach.
Ryc. 1. Horky nad Jizerou, Czeska Republika. Oczyszczanie profilu sondażu (2022 rok).
Dotychczasowe badania nad tym zagadnieniem koncentrowały się na obszarze na zachód od wspomnianej linii. Uważano, że propagatorem tej zmiany był wczesny neandertalczyk, i miała ona szybki i jednolity przebieg, a za dystrybucję innowacji były odpowiedzialne ugrupowania kultury aszelskiej. Koncepcja ta zawiera jednak pewne nieścisłości. Po pierwsze, w świetle współczesnych ustaleń genetycznych neandertalczycy wykrystalizowali się dużo wcześniej, więc zmiany tej nie można identyfikować z biologiczna ewolucją. Po wtóre, wobec braku dokładnych ustaleń chronologicznych z terenu Europy środkowej, sugestia o szybkim i jednolitym mechanizmie zmiany jest nieuzasadniona. Model ten nie wyjaśnia również, w jaki sposób innowacje dotarły do obszarów, na których wcześniej nie wystąpiły klasyczne zespoły aszelskie.
Ryc. 2. Jaskinia Biśnik, Polska. Skanowanie fragmentu jaskini z zachowanym przekrojem osadów środkowoplejstocenskich.
Podejmując próbę rozwiązania tych problemów zaproponowaliśmy hipotezę, która naszym zdaniem koresponduje z obecnym i prognozowanym stanem badań. Mówi ona o tym, że rozwój zasiedlenia obszarów położonych poza linią Moviusa, miał złożony przebieg oraz manifestował się dużą zmiennością kulturową. U podstaw tego procesu w Europie środkowej leżał pulsacyjny charakter eksploatacji przez ludzi obszarów położonych w bliskim sąsiedztwie centrów glacjalnych oraz propagacja nurtów kulturowych z kilku kierunków. Zgodnie z tym spojrzeniem, zarówno w dolym- jak i środkowym paleolicie, obszar ten był zasiedlany przez różne ugrupowania, stąd obecnie nie możemy mówić o ewolucji jednej tradycji, lecz o układzie mozaikowym wielu przemysłów, które są efektem zewnętrznych oraz lokalnych rozwiązań technicznych.
Ryc. 3. Model 3D narzędzia krzemiennego z osadów stanowiska Racibórz-Studzienna 2.
Aby poznać przebieg i wiek tego zjawiska pragniemy ponownie przeanalizować serię śladów odkrytych w jaskiniach i na stanowiskach otwartych z terenu Polski, Czech i wschodniej części Niemiec używając jednolitych metod analitycznych dotyczących rekonstrukcji sposobów wykonywania półsurowca i narzędzi kamiennych a także wieku ich powstania. W 2021 i 2022 roku przeprowadzono prace terenowe na najważniejszych stanowiskach z terenu Polski i Czech uzyskując artefakty oraz serie próbek do analiz radiometrycznych i geologicznych (patrz materiały ilustracyjne).
Ryc. 4. Model fotogrametryczny wykopu 2 w rejonie stanowiska Racibórz-Studzienna 2 z zaznaczonym miejscem odkrycia artefaktów w obrębie osadów rzecznych.
Dzięki realizacji tego projektu powinniśmy rozstrzygnąć kilku kluczowych kwestii dotyczących przejścia z dolnego do środkowego paleolitu. Po pierwsze, dowiemy się, kiedy nastąpiła zmiana dotycząca pojawienia się udoskonalonego systemu technologicznego w Europie środkowej oraz czy proces ten miał radykalny charakter, czy też był rozciągnięty w czasie. Sądzimy, że uda nam się wykazać, czy zmiana ta została wprowadzona w tym samym czasie i warunkach przyrodniczo-klimatycznych, co po zachodniej stronie linii Moviusa. Poznamy, jakimi metodami posługiwali się neandertalczycy w całym tym okresie: powinniśmy się dowiedzieć, czy rozwiązania wprowadzone w dolnym paleolicie (400-300 tys. lat) oraz we wczesnej fazie środkowego paleolitu (300-130 tys. lat) były zbieżne, czy całkowicie się różniły. Ważnym będzie odpowiedź na pytanie, czy wspomniana zmiana pociągnęła za sobą także modyfikacje sposobu zasiedlenia i eksploatacji środowiska. Informacje te powinny ostatecznie przynieść odpowiedź na pytanie, czy wprowadzenie wspomnianej innowacji technicznej było powiązane z regionalnym źródłem, czy za tym kryje się za tym migracja społeczności, np. z kierunku zachodniego.
