Metrologiczne aspekty badań nad średniowiecznymi miastami i wsiami. Śląsk na tle rozwiązań europejskich.
NCN, Sonata 16, nr 2020/39/D/HS3/01549
Kierownik projektu: Maria Legut-Pintal
Okres realizacji: 2021-2024
Dalsze informacje: https://projekty.ncn.gov.pl/index.php?projekt_id=502718
Strona projektu: https://sites.google.com/view/metrometody/
Czy rozmiar stopy ma znaczenie? Odpowiedzi na to nurtujące pytanie będziemy szukać badając rozmierzenie
średniowiecznych miast i wsi na historycznym Śląsku, na terenie Polski i w Europie Zachodniej. W okresie od
XII do XVI w. obszar Europy Środkowo-Wschodniej podlegał intensywnej urbanizacji, która na zawsze
odmieniła krajobraz kulturowy tej części kontynentu. Powstało kilkaset nowych miast, a na obszarze
historycznego Śląska ponad sto w samym tylko XIII wieku. Na Śląsku doszło do wykształcenia się modelu
regularnego miasta, który był stosowany na pozostałych ziemiach Polski. Z tego względu pytanie o pierwotny
wygląd i rozplanowanie miast śląskich wydaje się szczególnie ważne, a sposób, w jaki średniowieczni mierniczy
ustalali wielkość i podziały miast, w dalszym ciągu jest przedmiotem domysłów. Dotychczas do rekonstrukcji
pierwotnego rozplanowania historycy architektury i urbanistyki stosowali metodę analizy modułowej . Zakładali,
że pierwotny układ miasta możliwy jest do odczytania przez określenie modułu, który zastosowali średniowieczni
mierniczy. Aby go ustalić, przeliczali długości i szerokości odczytane z planu miasta na średniowieczne jednostki
miary – stopy, których długość podały źródła pisane. Niedokładność planów historycznych oraz konieczność
„dopasowania” do znanych jednostek sprawiały, że metody te były krytykowane przez część badaczy. Ustalenie
pierwotnej jednostki, jaka została użyta do rozmierzenia jest możliwe dzięki wykorzystaniu innej metody
metrologicznej – cosine quantogram . Metoda ta sprawdziła się m.in. przy identyfikacji miar stosowanych w
architekturze antycznej, czy też w Machu Picchu, ale nie była do tej pory w badaniach urbanistycznych.
Zastosowanie metody cosine quantogram pozwoli zatem na weryfikację wyników analizy modułowej, w tym
weryfikację założeń o istnieniu dwóch lub więcej wartości stopy, jaką wymierzone zostały miasta śląskie.
Metodologię opracowaną dla miast śląskich chcemy sprawdzić na case study z terenu Polski (miasta lokowane na
prawie wrocławskim czy średzkim) oraz z przykładami miast regularnych z Europy Zachodniej, gdzie parcelacja
miała inną genezę, ale zabudowa murowana pojawiła się krótko po lokacji (Płd. Francja, Toskania).
Odkrycie w 2013 roku pierwszej w Polsce opuszczonej średniowiecznej wsi Goschwitz, którą wytyczono
według innego niż znane w literaturze systemu miar, skłoniło nas do refleksji, że wbrew przyjętemu w literaturze
sądowi, na Śląsku mogły funkcjonować więcej niż dwie wielkości stopy, a wykorzystanie określonego systemu
miar mogło zależeć od wielu czynników, takich jak czas lokacji miasta, prawo, na jakim je lokowano, wpływ macierzystego ośrodka, preferencje fundatora albo po prostu niedoskonałość przyrządów pomiarowych (np. różne długości sznura). Równolegle z zakładaniem miast, na Śląsku trwała rewolucja ruralistyczna. Zakładano nowe wsie, a część istniejących osad przenoszono na nowe prawo, co mogło się wiązać z regulacją ich układu. Na niżu powstały wsie niwowe, z regularnymi siedliskami, a na terenach górskich wsie łanów leśnych. Do tej pory sposób rozmierzenia tych wsi nie był przedmiotem szerzej zakrojonych badań. Wiadomo jednak, że w wielu przypadkach struktura siedlisk wsi oraz ich areał przetrwały bez większych zmian od okresu średniowiecza. Planujemy wykorzystać metody metrologiczne – analizy modułowej oraz cosine quantogram do studiów nad rozmierzeniem wybranych wsi średniowiecznych , aby sprawdzić, czy dają równie dobre efekty, jak w przypadku miast, chcemy opracować analizy typu case study dla wsi z kilku mikroregionów. Zastosowane metody metrologiczne zostaną skonfrontowane z wynikami badań archeologicznych, które miały miejsce w ostatnich dziesięcioleciach w przypadku miast oraz z badaniami, które zostaną podjęte na stanowisku Goschwitzpierwszej w Polsce w pełni zachowanej średniowiecznej wsi oraz zanikłej wsi Zulzendorf, zniszczonej w XVII w. Liczymy, że badania pozwolą nam odpowiedzieć na wiele pytań dotyczących tego, jak wyglądało życie na wsi na średniowiecznym i wczesnonowożytnym Śląsku m.in., jak wyglądały domy na wsi, jak zagospodarowano teren zagrody, co uprawiano i hodowano, jakich przedmiotów używano itp. Z punktu widzenia projektu najważniejsze będzie pytanie o sposób rozmierzenia siedliska wsi oraz jej pól uprawnych, a także w jakim ulegało przemianom. Liczymy też, że uda się ustalić czas i przyczyny zaniku wsi Goschwitz i Zulzendorf. W projekcie wykorzystany będzie szeroki wachlarz metod, od tradycyjnych związanych z warsztatem historyka, po nowoczesne rozwiązania, takie jak analizy źródeł kartograficznych w środowisku GIS , wykorzystane zostaną także dane z lotniczego skanowania laserowego ( Lidar ) i skanowania naziemnego. Badania archeologiczne wspierane będą przez metody geofizyczne (magnetometr) i geochemiczne oraz analizy specjalistyczne (dendrochronologia), wszystko po to, aby uzyskać jak największą ilość informacji oraz opracować metodologię dla podobnych studiów, które mogą być prowadzone w innych regionach Polski.
