Miejska przemoc okiełznana czy rozpętana?

29 Grudzień, 2021

Miejska przemoc okiełznana czy rozpętana? Uzbrojenie jako element życia codziennego w średniowiecznym i wczesnonowożytnym mieście portowym. Przykład Gdańska.

Kierownik projektu: dr hab. Lech Ziemowit Marek

Źródło finansowania: NCN, program OPUS 18, projekt nr DEC-2019/35/B/HS3/00065

Projekt realizowany jest we współpracy z Muzeum Archeologicznym w Gdańsku z siedzibą w Gdańsku (80-833) przy ulicy Mariackiej 25/26.

Czas realizacji projektu: 2020-2024

Opis projektu:

Niniejszy projekt oparty na źródłach pochodzących z wielu sezonów wykopaliskowych na terenie historycznego miasta w Gdańsku wyłamuję się z tradycyjnego schematu badań bronioznawczych. Naszym celem jest zbadanie relacji między przedmiotami a ich właścicielami analizując dane archeologiczne w kontekście kolorowego, wielokulturowego środowiska miasta portowego aby możliwa też była rekonstrukcja biografii artefaktów oraz biografii ich właścicieli. Takie ujęcie problemu pozwala prześledzić, m. in. proces, w którym broń osobista stała się akcesorium stroju oraz oznaką tożsamości w ramach społeczności miejskiej. Pytanie w tym przypadku dotyczy dostosowania przedmiotu do potrzeb indywidualnych oraz czy było to praktyką jedynie wśród elity, czy też dotyczyło mniej zamożnych mieszczan. Zarysowana problematyka wiąże się z bronią, która mogła być noszona przez obywateli miasta, zgodnie z prawem. W Gdańsku, przywilej ten wywodził się z lubeckiego a później chełmińskiego aktu lokacyjnego, które wymagały od wszystkich, którzy chcieli cieszyć się prawami miejskimi, aby posiadali w domu broń na wypadek wojny. Z drugiej strony mieszczanie podlegali też zakazom wnoszenia broni na spotkania cechowe lub do tawerny aby zminimalizować ryzyko groźnych awantur. Istniały przypadki, w których całkowicie zakazywano noszenia uzbrojenia lub długość głowni broni białej była ograniczona. W ostatnim z wymienionych przypadków umieszczano często na bramach ogłoszenia z towarzyszącymi egzemplarzami broni o wzorcowej, nakazanej przepisami długości głowni. Rzeczą interesującą jest ustalenie, w jakim stopniu Gdańszczanie kierowali się przepisami prawa w wyborze uzbrojenia. Biorąc pod uwagę powszechność znalezisk, częste użytkowanie broni w dawnym Gdańsku wydaje się rzeczą godną uwagi. Na podstawie badań chcielibyśmy odpowiedzieć na pytanie o powód wyrzucania tak dużej ilości uzbrojenia osobistego w okresie między XIII a XVII w. Czy miało to miejsce w wyniku zużycia, uszkodzenia, zagubienia, konfliktu, procesu produkcji czy konfiskaty i zniszczenia przez przedstawicieli władzy. Z drugiej strony bogactwo odkryć, może być tłumaczone powszechnością używania broni jako akcesorium stroju przez przedstawicieli miejskiej społeczności. Jednocześnie potrzeba bycia uzbrojonym mogła wynikać z warunków panujących w niebezpiecznym mieście portowym.

W odniesieniu do analizowanego materiału interesujące byłoby stwierdzenie w jakim stopniu dystrybucja znalezisk pokrywa się z danymi o sociotopografii Gdańska. Istotną kwestią będzie określenie zmienności w jakości i rozpowszechnienia uzbrojenia oraz tego, czy odzwierciedla ona punkty zwrotne w dziejach miasta. Nasz projekt dotyczy relacji między człowiekiem i przedmiotem w kontekście norm kulturowych regulujących użytkowanie uzbrojenia przez obywateli dawnego miasta. Noszenie broni przez mieszczan musiało być bardziej złożonym problemem niż obecnie. Poza oczywistymi skojarzeniami, zwyczaj ten ściśle związany był z symboliką, ekonomią behawioralną, ostentacją, zaznaczaniem tożsamości oraz naśladowaniem stylu życia elit. Z tego choćby powodu dawna broń nie może być traktowana jedynie jako narzędzie przemocy. Gdańsk z uwagi na niezwykłe bogactwo i potęgę wynikającą z korzystnego położenia tworzy idealne środowisko, w ramach którego wszystkie kulturowe konteksty użycia broni mogą być rozpatrywane. Nawet konflikt powinien być traktowany naszym zdaniem jako zjawisko kulturowe. Zgodnie ze zdaniem historyków nigdy nie istniała w średniowieczu i czasach nowożytnych nieograniczona przemoc. Zawsze starano się ją ujarzmić za pomocą norm etycznych, religijnych i prawnych. Ważną część naszego projektu stanowią analizy specjalistyczne drewna, skóry, poroża i kości oraz metali pozwalające określić jakość i technologię wykonania badanych przedmiotów. Twarde dane pozwolą nam przedstawić wnioski na temat poziomu dawnego rzemiosła oraz które z badanych zabytków można określić jako dobra luksusowe, a które należą do standardu masowej produkcji. Uzbrojenie traktowane jest w naszym projekcie jedynie jako medium pozwalające spojrzeć szerzej na codzienną aktywność mieszkańców miasta co nadaje naszej pracy wymiar studium antropologicznego.

Sądzimy więc, że monografia będąca rezultatem naszego projektu dotrze do szerokiego kręgu odbiorców wykraczając poza środowisko akademickie. Będzie ona przydatna np. dla rekonstruktorów historycznych i amatorów historii zawierając w sobie wiedzę opartą o ściśle naukowy aparat badawczy, jednak przedstawioną też w sposób przyswajalny dla przeciętnego odbiorcy.

Fot. 1. Detal z XV-wiecznego zegara astronomicznego znajdującego się w Bazylice Mariackiej w Gdańsku (fot. L. Marek)

Fot. 2. Detal z XV-wiecznego zegara astronomicznego znajdującego się w Bazylice Mariackiej w Gdańsku (fot. L. Marek)

Badania puginałów nerkowych znalezionych w Gdańsku

Szczególną kategorią oręża należącego do mieszkańców średniowiecznych miast była broń osobista (niem. Seitenwehren). W przeciwieństwie do tzw. broni morderczej (niem. Mordwaffen), której noszenie na ulicy podczas pokoju było najczęściej zabronione, była ona używana na co dzień. Interesującym zjawiskiem jest występowanie licznych elementów średniowiecznej i nowożytnej broni białej wśród zabytków z badań archeologicznych ośrodków miejskich. Nie można powiedzieć jednak tego samego o orężu należącym do drugiej z wymienionych kategorii. Powszechność broni osobistej w przestrzeni miejskiej nie może być tłumaczona wyłącznie potrzebą jej praktycznego stosowania, choć przemoc na ulicy była zjawiskiem bardziej powszednim w średniowieczu niż obecnie. Dla przykładu, bardzo często noszony wewnątrz murów miejskich puginał stanowił też ważny element stroju o niezwykle skomplikowanym znaczeniu symbolicznym. Podkreślał on legalny, majątkowy i społeczny status właściciela lub po prostu wyrażał jego aspiracje. Wprawdzie regulacje prawne w tym zakresie były inne w niemal każdym europejskim mieście, nawet w ramach jednej krainy geograficznej, lecz na ogół puginałem mógł posługiwać się każdy wolny człowiek, w szczególności zaś osoby dysponujące prawami miejskimi. Wydaje się, że przyboczna broń biała była elementem języka symboli wywodzącego się jeszcze ze starożytnych i wczesnośredniowiecznych praw zwyczajowych. Zgodnie z nimi dysponowanie orężem wiązało się ze statusem wolnego człowieka. Wiele podobnych, zwyczajowych praw starogermańskich włączono do kanonicznego tekstu średniowiecznego kodeksu magdeburskiego, na podstawie którego udzielano przywilejów lokacyjnych mieszczanom. W kontekście tego co powiedziano fascynująca, lecz równie dla niektórych badaczy szokująca jest symboliczna wymowa tzw. puginału nerkowego z fallicznie ukształtowaną rękojeścią. Związek z męską seksualnością podkreśla średniowieczna nazwa tego oręża, np. ang. ballock knife, ale też sposób jego noszenia na środku pasa razem z sakwą (Ryc. 1). Zgodnie z literaturą na temat społecznej roli tzw. puginału nerkowego, broń tę wiąże się z obyczajami panującymi na terenie północnej Europy, według których posiadanie atrybutów męskich wiązało się ściśle z pojęciem honoru. Zakwestionowanie męskości uważane było na obszarze wczesnośredniowiecznej Skandynawii za śmiertelną obrazę, która wymagała od obrażonego natychmiastowej i gwałtownej reakcji – udowodnienia oszczercy, że jego oskarżenie jest bezpodstawne. W społeczeństwie lubującym się w zrytualizowanych, pełnych patosu ceremoniach właśnie ów męski atrybut w postaci oręża o fallicznej formie mógł być narzędziem do obrony honoru. Jednocześnie, według tych samych praw posiadanie broni było oznaką człowieka wolnego, którą to pozycją mogli cieszyć się czasem też chłopi. Wprawdzie trudno odnaleźć na obecnym etapie badań wczesnośredniowieczny pierwowzór tzw. puginału nerkowego, warto odnotować jednak szczególną jego popularność w późnym średniowieczu właśnie na terenach północnoeuropejskich. Najwięcej znalezisk udokumentowano na obszarze Danii, Półwyspu Skandynawskiego, Wielkiej Brytanii, Niderlandów oraz w północnoniemieckich miastach hanzeatyckich. Wydaje się, że regułę tę potwierdza też dystrybucja znalezisk na mapie Polski, przynajmniej w oparciu o obecny stan badań. Puginały nerkowate, choć znane np. z Wrocławia, występują jednak zdecydowanie liczniej w materiale z wieloletnich wykopalisk w Gdańsku. W ramach projektu reprezentatywny zbiór poddano specjalistycznym badaniom, które pozwalają odpowiedzieć na pytania dotyczące jakości wykonania omawianej broni, stopnia jej zużycia oraz kultury technicznej i kreatywności jej wytwórców. Mówią one też o charakterze, możliwościach, ambicjach, a może nawet o pochodzeniu użytkowników puginałów. Ukazują też ścisłą relację między właścicielem i bronią z uwagi na bardzo osobisty charakter tych przedmiotów. Nowoczesną i niezwykle pomocną okazała się zastosowana w ramach projektu technika tomografii komputerowej pozwalająca na wirtualny demontaż zabytku oraz wgląd we wnętrze rękojeści puginału (Ryc. 2a, b; 3a, b). Na jej podstawie uzyskano trójwymiarowy, całkowicie mierzalny model zewnętrznej powierzchni rękojeści puginałów nerkowych (Ryc. 2b; 3b), a także żelaznych trzpieni tkwiących w ich wnętrzu (Ryc. 2a; 3a). W obrazie uzyskanym dzięki tej technice widoczna jest masa uszczelniająca przestrzeń między trzpieniem a otworem wykonanym w drewnie (Ryc. 2a). Ślady stosowania podobnych zabiegów interpretuje się w literaturze jako prawdopodobny dowód, że rękojeść broni wytwarzał inny rzemieślnik niż ten, który oprawiał w nią oszlifowaną przez siebie głownię. Tę z kolei, jak wiemy ze źródeł, wykuwał jeszcze inny specjalista. O doborze gatunku drewna do produkcji rękojeści średniowiecznych i wczesnonowożytnych puginałów decydowały względy praktyczne, lecz także symbolika i estetyka wykorzystywanego tworzywa. Drewnem szczególnie cenionym był bukszpan, z którego wykonano dwie analizowane w ramach projektu rękojeści puginałów nerkowych. Jeszcze w średniowiecznych źródłach angielskich bukszpan nazywany był dagger wood (drewno sztyletowe). Dokumenty z terenu Królestwa Polskiego wymieniają materiał ten jako chętnie importowany przez nożowników do wykonywania opraw swoich wyrobów. W kontekście tego co powiedziano o kształcie puginałów nerkowatych interesujące jest, że, podobnie jak w starożytności, także w świecie chrześcijańskim bukszpan był symbolem wieczności, nieśmiertelności i nieustannego odradzania się natury. Analizy gatunkowe drewna przeprowadzone przez dr. hab. Elżbietę Myśkow z Wydziału Nauk Biologicznych UWr wykazały ponadto, że pozostałe oprawy puginałów nerkowatych z badanego zbioru wykonano z olszy (dwa przypadki), jesionu, śliwy/czeremchy/tarniny oraz dzikiego bzu. Fakt, że dotychczas nie odnotowano w materiale europejskim niektórych z wymienionych gatunków drewna jako materiału do wytwarzania rękojeści nerkowatych uświadamia nam pilną potrzebę prowadzania na większą skalę badań specjalistycznych. Takimi są też niewątpliwie bardzo żmudne i pracochłonne analizy archeometryczne głowni puginałów prowadzone przez uczestniczącą w naszym projekcie dr hab. Beatę Miazgę z Pracowni Archeometrii i Konserwacji Zabytków Archeologicznych Instytutu Archeologii UWr. Dopiero wyniki uzyskane dzięki wszystkim zaplanowanym metodom analitycznym pozwolą w pełni docenić wartość wymienionych źródeł dla dyskusji będącej efektem realizowanego projektu.

Ryc. 2. Rękojeść puginału nerkowego, drewno jesionowe, nr inw. 255/99/04, nr katalogowy 6096, Gdańsk ul. Szeroka 91, wykop: 91/SZEROKA, warstwa nr 3969. Według wstępnej analizy kontekstu ceramicznego: wczesna nowożytność. Biorąc pod uwagę formę – może być późnośredniowieczna. Detale na podstawie skanu z tomografu przemysłowego: a – widok 3D z płaszczyznami przekrojów; b – widok 3D z odpowiednią trójwymiarową skalą. Skanowanie P. Wilk; zdjęcia: L. Marek

Ryc. 3. Rękojeść puginału nerkowego, drewno bukszpanowe, kształt anatomiczny, nr inw. 255/99/04, nr katalogowy 1449, Gdańsk ul. Szeroka 91, wykop: 91/SZEROKA. Według wstepnej analizy kontekstu ceramicznego: XIV-XV w. Biorąc pod uwagę formę, a także fakt, że posłużyła do oprawienia głowni obosiecznej – nowożytna. Detale na podstawie skanu z tomografu przemysłowego: a – widok 3D z płaszczyznami przekrojów; b – widok 3D z odpowiednią trójwymiarową skalą. Skanowanie P. Wilk; zdjęcia: L. Marek.